Repulsion bij CINEMATEK

Repulsion bij CINEMATEK:
Pleidooi voor een kritisch feministische omkadering bij filmerfgoed.

Als filmjournalisten met een feministisch standpunt gingen wij positief in op de uitnodiging van CINEMATEK om de vertoning van Repulsion binnen deze context te omkaderen aan de hand van een begeleidende tekst.

Wij begrijpen dat de keuze om deze film publiek te vertonen aanleiding kan geven tot discussie en zelfs verzet. We wensen onze steun te betuigen aan activisten die hun woede uiten tegenover tot het projecteren van bepaalde werken. Hier kan geen sprake zijn van een oordeel te vellen over feministische reacties, of deze reacties te matigen. De feministische beweging is een duurzame, historische beweging die zich kritisch opstelt en ijvert voor een evenwaardige plaats van de vrouw in alle geledingen van de samenleving. Ook binnen de filmgeschiedenis dient de plaats van vrouwen en beeldvorming rond vrouwen aan de kaak te worden gesteld, daarbij omarmen wij het feminisme in haar complexiteit.

Vanuit dit perspectief ondersteunen wij de mogelijkheid om films van Roman Polanski te vertonen op voorwaarde dat de vertoning gepaard gaat met een benadering, die zowel op theoretische analyses als op een feministische visie is gebaseerd.

Wij weigeren daarbij een onderscheid te maken tussen ‘de man’ en ‘de kunstenaar’; vrouwen, om het met de woorden van de cineaste Céline Sciamma te zeggen, hebben dit voorrecht niet. Wij begrijpen dat het paradoxaal is, jazelfs onmogelijk voor sommige mensen om naar Repulsion te kijken. De film gaat namelijk over verkrachting, terwijl de auteur zelf wordt beschuldigd grensoverschrijdend gedrag te hebben gepleegd.

Maar we weigeren tegelijk Roman Polanski te reduceren tot een “vogelverschrikker”, met name als pop die vogels of mensen moet wegjagen. We moeten blijven nadenken over de geschiedenis van de cinema in haar geheel. Polanski is zeker niet de enige vertegenwoordiger van deze mannelijke dominantie (“domination masculine" om in Pierre Bourdieu’s sociologische termen te spreken).

Wij vinden het belangrijk dat alle films die deel uitmaken van het cinematografisch erfgoed toegankelijk zijn voor het publiek. Wij willen daarom kritische instrumenten aanreiken die de vertoning van films omkaderen. Wij menen dat het onze gezamenlijke plicht is zoveel mogelijk films zichtbaarheid en bekendheid te garanderen: ernaar te kijken en ze te herbekijken om onze beleving te emanciperen in kritisch en feministisch perspectief. Wij geloven dat de films dit kunnen doorstaan, omdat niet kan worden ontkend dat films elkaar blijven inspireren. In het horrorfilmgenre worden veel codes en beelden zonder twijfel of aarzeling, soms onbewust, aan Repulsion ontleend, zelfs al is het uitgangspunt feministisch en eigent een film zich de codes van het genre toe door een vrouwelijke blik.

Repulsion is een psycho-seksuele thriller, geschreven samen met Gérard Brach. De film werd opgenomen in Londen in 1964 voor een kleine productiemaatschappij gespecialiseerd in B-horror. Catherine Deneuve speelt de rol van Carol Ledoux, een jonge schoonheidsspecialiste uit België, die een mannenfobie heeft. Wanneer haar zus (Yvonne Furneaux) haar alleen in de flat achterlaat, raakt ze in de greep van morbide impulsen en begint zij steeds heftigere verkrachtingsscènes na te spelen, die zowel uit haar fantasie als uit haar verleden stammen. De film opent en sluit op Carols gefixeerde pupil met een zenuwreflex die het onopgelost trauma visualiseert. Repulsion kan ook worden gezien als een film die de morbide obsessie van de blik oproept, de toeschouwer in de positie van een voyeur plaatst en zijn heldin opsluit in een graftombe.

Vanuit feministisch perspectief is de tweede speelfilm van Roman Polanski op verschillende manieren te benaderen: enerzijds als één van de grote “toxische” horrorfilms vanuit een genderperspectief (vrouwen en hun seksualiteit worden voorgesteld als de dragers van misdaad of het kwaad) en anderzijds versterkt de context rond Roman Polanski bij het kijken alleen maar het gevoel van onderdrukking, zelfs walging. Maar de film is ook avant-gardistisch in zijn enscenering van een voor die tijd complexe heldin (de jonge Catherine Deneuve wordt voor het eerst gecast in een andere rol dan romantische heldin, zoals publiek en filmmakers haar kennen uit bijvoorbeeld het toen net verschenen Les Parapluies de Cherbourg (Jacques Demy). Zij heeft op dat moment nog niet Buñuels Belle de jour vertolkt.

Repulsion vernieuwt de filmtaal door de enscenering van een traumatische vrouwelijke psyche, met de woorden van de filmmaker, als "het landschap van een brein" (met nachtmerrie-achtige visioenen door de gang, achtervolgd door handen, rottende aardappelen en foetussen van konijnen, fetisjistisch gebruik van scheermessen). Als zodanig is de film een toegangspoort tot ‘genre cinema’, tot horror die stoelt op het motief van claustrofobie en psychose (thema's die Polanski verder zou ontwikkelen in Rosemary's Baby en The Tenant).

Daarbij is het belangrijk te vermelden dat er zich wel degelijk een feministische horror-tegenstroom ontwikkelt, van Claire Denis (Trouble every day, 2001) tot Julia Ducournau (Grave, Titane). Hun benadering met een emanciperende "vrouwelijke blik" is heel verschillend- tenzij men denkt dat, in het geval van het personage Carol, de emancipatie komt door op te treden en te moorden. Het gaat dan om een emancipatie en een vernietiging.

Wij herhalen dat het feministische standpunt geen moreel standpunt is, maar een historisch en esthetisch standpunt dat erop gericht is zowel de invloed van de "mannelijke blik" in de film te begrijpen (de "mannelijke blik/ male gaze" zoals gedefinieerd door de Britse critica Laura Mulvey in Visual Pleasure and Narrative Cinema, gepubliceerd in 1975) als de dominante verhoudingen die in de filmindustrie overheersen, met inbegrip van representatie, zonder de cineast(e)(n) tot hun gender te reduceren. De toenemende erkenning van door vrouwen geregisseerde werken (kijk naar het palmares van recente Palme d'Or, Gouden Leeuw en Oscar voor beste film) en van wat we, met de woorden van de essayiste Iris Brey, een "vrouwelijke blik/ female gaze" zouden kunnen noemen, zijn het bewijs dat nieuwe cinematografische hoogtepunten steeds meer van vrouwelijke filmmakers komen. Vrouwen verdienen de middelen hebben om hun eigen verhalen te vertellen via films. Volgens een CNC-onderzoek dat in november 2021 in Frankrijk werd gepubliceerd, werden slechts 25% van de films die in 2020 geproduceerd werden, door vrouwen gemaakt. De filmindustrie blijft patriarchale overheersingsstructuren weerspiegelen. De documentaire Et la femme créa Hollywood (2016) van Clara en Julia Kuperberg, toont bijvoorbeeld hoe de “invisibilisering” van vrouwelijke filmmakers en/of producenten historisch is toegenomen sinds de industrialisering van de cinema, maar niet is begonnen in de 20e eeuw met de uitvinding van de zevende kunst.

De feministische benadering is geenszins censuur of een moralisering van de films, maar eerder een verrijking en een herwaarderen van ons kijken en onze verbeelding, die bijdragen tot een kritische toegang tot het cinematografisch erfgoed voor iedereen.

Februari 2022,

Juliette Goudot & Elli Mastorou

Juliette Goudot en Elli Mastorou zijn journalistes en filmcritici. Ze zijn beiden lid van het bestuur van de UBFP, Unie van de Belgische Film Pers.