CINEMATEK restaureerde recent de film in het kader van de internationale samenwerking ‘A Season of Film Classics (2021), gecoördineerd door The Association of European Cinematheques ACE met de financiële steun van Creative Europe. CINEMATEK bracht de film eerder uit op exclusieve DVD’s met interessante extra’s en documentair materiaal.
EXTRA ACHTERGRONDINFORMATIE
Gertjan Willems is film- en mediawetenschapper. Hij is docent aan de Universiteit Antwerpen en is postdoctoraal onderzoeker bij het Centre for Cinema and Media Studies van de Universiteit Gent. Voor CINEMATEK en CINEA schreef hij een essay over De man die zijn haar kort liet knippen waarin hij de personages grondig analyseert, de film situeert binnen een Belgisch en internationaal historisch kader en je opmerkzaam maakt voor enkele verbluffende details. Het volledige essay bevat enkele “spoilers” voor de film, kies dus zelf of je de tekst leest op de CINEA-website voor of na het bekijken van deze fascinerende film.
Bekijk ook zeker deze kort filmintroductie door Gertjan Willems over André Delvaux en zijn werk aan de hand van de gerestaureerde versie van De man die zijn haar kort liet knippen.
‘Fran’
‘Fran’ is het eerste woord dat in de film wordt uitgesproken, Fran/Eufrezia Veenman’ wordt gespeeld door gravin Beata Tyszkiewicz (Beata Maria Helena Tyszkiewicz-Kalenicka).
De Poolse actrice werd geboren in een Poolse grafelijke familie op 14 augustus 1938. In 1955 maakte ze haar filmdebuut als 16-jarige scholier.
Van 1958 tot 1959 studeerde ze drama aan de toneelacademie van Warschau. Daarna werd ze vanwege haar adellijke afkomst van school gestuurd.
Ze keerde pas in 1960 terug naar de filmwereld. Ze brak als actrice door met de film Manuscript found in Zaragoza (1964) van Wojciech Jerzy Has. In de jaren '60 speelde ze dikwijls adellijke rollen in kostuumdrama's als The Doll van Wojciech Has en The Ashes van Andrzej Wajda. Ze werkte samen met toonaangevende regisseurs als Agnieszka Holland, Krzysztof Zanussi, André Delvaux en Andrzej Wajda. Tyszkiewicz speelde in meer dan honderd films, waaronder ook de biopic over Édith Piaf, Édith et Marcel (1983) van Claude Lelouch en La Petite apocalypse (1993) van Costa-Gavras.
Fran is een rode draad doorheen de hele film. Vanaf de eerste tot de laatste scène verpersoonlijkt ze niet alleen het verlangen van Govert Miereveld, maar eveneens de grijze zone tussen werkelijkheid en fictie die zo essentieel is voor Delvaux’ magisch-realisme.
De film bespeelt aan de hand van het vrouwelijk personage de grens tussen buiten- en binnenwereld. Het is aan de kijker om uit te maken wat werkelijk gebeurt en wat niet. Fran is niet het lustobject in de film, maar ze is de muze van Govert, zijn inspiratie, zijn adoratie, zijn sterkte en zijn kwetsbaarheid. Ze is de ster voor Govert Miereveld van de diploma uitreiking met vertolking van een romantisch lied tot de onverwachte ontmoeting in het hotel jaren later wanneer ze is uitgegroeid tot de diva met een sterke impact op Goverts mannelijk gezelschap. “Le fou, c’est l’autre”, zou Delvaux zeggen. Het onderscheid tussen de realiteit in het hoofd van het hoofdpersonage en de werkelijkheid is irrelevant.
André Delvaux ontmoette de Poolse actrice tijdens het maken van een uitgebreide documentairereeks over Poolse cinema voor de Belgische televisie. Hij was op slag onder de indruk en koos haar voor uiteindelijk voor de rol van Fran/Eufrezia Veenman, tot groot genoegen van Daisne, die vol lof was over haar vertolking.
De drie leraren
De man die zijn haar kort liet knippen is een film over een leraar, gemaakt door een leraar, op basis van een boek geschreven door een leraar. De laatste leraar heet Johan Daisne, in het echte leven Herman Thiery. Hij schreef De man die zijn haar kort liet knippen in 1946, twintig jaar voor Delvaux het verfilmde,.
Een heel aantal elementen uit het boek zijn autobiografisch: zo heeft Daisne nooit verborgen dat het meisje waarop de leraar Govert Miereveld verliefd wordt, gebaseerd is op een leerlinge waar hij zelf ooit les aan gaf. Daisne ging zelf ook graag naar de kapper, woonde ooit zelf een lijkschouwing bij (samen met professor Thomas, die in het boek professor Mato wordt) en was zelf ook even uit de haak bij de aanblik van het verdwenen etiketje van Simonne Vuylsteke, die Eufrazia Veenman (Fran) wordt in het boek.
Naast zijn passie voor literatuur, was Johan Daisne van jongs af gefascineerd door film. Hij schreef erover op een heel eigen manier en plaatste zijn besprekingen onder de noemer 'filmatiek', een eigenzinnig genre waarin hij de films die hij bespreekt, relateert aan zijn persoonlijke ervaringswereld.
André Delvaux, cineast van De man die zijn haar kort liet knippen, woonde twee jaar na het verschijnen van het boek een lezing bij van Daisne, georganiseerd door studenten van de ULB, waar Delvaux Germaanse Filologie en ook Rechten studeerde. Hij was diep onder de indruk van de auteur en van het boek. Na zijn universitaire studies belandde Delvaux in het middelbaar onderwijs, als leerkracht aan het Athénée Fernand Blum in Schaarbeek. Film nam een groot deel van zijn leven en zijn lessen in beslag. Zo organiseerde Delvaux naast zijn lessen ook filmseminaries aan de ULB, gaf hij navorming aan leraren om hen vertrouwd te maken met het medium film, en maakte hij op aanraden van Jacques Ledoux, conservator van het Filmarchief,samen met zijn leerlingen films.
Tenslotte de 'derde' leraar: het personage Govert Miereveld, een advocaat die inspringt voor een collega op het gerechtshof voor een bescheiden lesopdracht in een meisjesschool. Goverts verliefdheid voor de leerling Eufrazia Veenman neemt dermate obsessionele proporties aan, dat hij elk besef voor realiteit verliest. Omdat we ons als kijker in het hoofd van Miereveld bevinden, wordt realiteit ook voor de kijker een flou begrip en raken werkelijkheid en verbeelding hopeloos in elkaar verstrikt. In dat opzicht wordt de film (in het verlengde van het boek) getypeerd als een vroeg voorbeeld van het magisch realisme in de Belgische film, een genre dat nadien nog heel wat navolging zal krijgen.
Met hun uitgesproken internationale productiestructuur vervullen de films van André Delvaux een pioniersrol binnen de Belgische context. Meer dan de meeste andere Belgische cineasten bouwt hij ook een internationaal publiek op, en sluiten zijn films aan bij een culturele context die niet is terug te voeren tot hun Vlaamse of hun Franstalige voedingsbodem. Delvaux heeft zich bovendien altijd geprofileerd als Belgisch cineast. Zijn meervoudige identiteit lag hem nauw aan het hart. Van die overtuiging legde hij onder meer getuigenis af in de lezing L'auteur dans la cité die hij kort voor zijn overlijden hield tijdens het Encuentro mundial de las artes, op 4 oktober 2002 in Valencia (Spanje). Een fragment hieruit kan je bekijken op de DVD, die verkrijgbaar is in de webshop van CINEMATEK.
