Van der Keuken zet reeds in zijn tienerjaren zijn eerste stappen in de fotografie. In de jaren 1950 verschijnen zijn eerste fotoboeken: Wij zijn 17 en later Achter glas. Op achttienjarige leeftijd trekt Van der Keuken naar de Parijse filmschool IDHEC, waar hij, in weerwil van het “systematische” onderwijs, een groeiende passie voor het filmen ontdekt. Deze periode betekent voor hem het afscheid van de fotografie als voornaamste artistieke activiteit.

Deze retrospectieve draagt de titel Zien kijken filmen, naar het gelijknamige boek uit 1980, een bundel van Van der Keukens teksten over filmmaken. Niet toevallig zijn het deze drie werkwoorden die in hun onderlinge samenhang zijn filmpraktijk het beste definiëren. Zien is een vorm van observatie, een interesse in de wereld. Kijken is een actie, je kiest waar je kijkt en je je focus legt. Ten slotte is het filmen een combinatie en een culminatie van die twee. Van der Keuken, die de camera speels opvatte als een extensie van zijn lichaam, was gekant tegen de idee dat filmmakers buiten de wereld staan die ze trachten te verbeelden. De filmer staat radicaal in de wereld, kijkt doorheen zijn lens, waarmee de werkelijkheid een kader krijgt. Hij hield altijd een oog op de wereld rondom gericht terwijl het andere door de zoeker van de camera tuurde. Van der Keukens oeuvre komt voort uit het avontuur van die blik. In gezelschap van zijn vrouw Nosh van der Lely, die de microfoon en recorder hanteerde, reisde hij de wereld rond.

Een vierde werkwoord in de titel had “monteren” kunnen zijn. Een documentairemaker, volgens Van der Keuken, kan nooit pretenderen de werkelijkheid weer te geven. “Voor mij komt de materiële kant van de film op de eerste plaats: een lichtstraal op een scherm. En wat er overgedragen wordt in dat bombardement van licht op een scherm is altijd fictie.” Een film, ook een documentaire, is met andere woorden altijd geconstrueerd en gemonteerd. Van der Keuken omschreef zijn collagistische montagestrategie ook als kubistisch. De montage moet niet één invalshoek maar een veelheid aan perspectieven bieden waarin onze werkelijkheid mogelijk beschreven kan worden.

De retrospectieve wordt verdergezet met Van der Keukens langere en ambitieuzere films. De Noord-Zuid trilogie en De weg naar het zuiden onderzoeken de verhoudingen van uitbuiting en uitwisseling tussen het globale Noorden en Zuiden, gevoed door de poëzie van Bert Schierbeek en de jazz van Willem Breuker. Naast zijn films over zijn geliefde geboortestad Amsterdam zijn er films in samenwerking met de dichter Lucebert, antropologische en experimentele films. De vele reizen en de verwevenheid tussen film en leven zijn een constante. Als “man met de camera” traceert hij de wereld, nodigt hij de kijker uit om een mondiale werkelijkheid te ontdekken en de verbindingen tussen mensen te verkennen. Voortdurend blijft hij zijn eigen esthetische principes herwerken en herformuleren, en toont hoe die op zijn persoonlijke leefwereld inhaken. Zijn laatste film De grote vakantie – een film waarin een terminaal zieke van der Keuken terugkijkt op zijn oeuvre en zijn leven – is het natuurlijke gevolg van deze symbiose: “Als ik geen beeld kan maken ben ik dood.” Als sluitstuk van zijn oeuvre biedt de film een ontroerend einde van zijn levensreis.

Van der Keuken was ook een begenadigd schrijver over cinema, een activiteit waarmee hij zijn praktijk trachtte vorm te geven en af te bakenen. “Voor mij was schrijven soms nodig, omdat er iets in mij leefde, voor mijn ogen zweefde, dat ik wilde pakken. Met hermetische formules of intuïtief gestamel, speculatieve ontboezemingen of strenge voorschriften aan de wereld.” Sabzian publiceert tijdens de retrospectieve een ruime selectie van zijn teksten.

Gerard-Jan Claes, Nina de Vroome en Tillo Huygelen

In samenwerking met

Met de financiële bijdrage van

Met steun van