Een film met pianobegeleiding is als belevenis niet enkel een aanrader voor doorgewinterde filmgangers of fans van pianomuziek, onze aanpak en het programma is volkomen uniek in de wereld. Zowel voor Belgen als voor internationale bezoekers vormt het een openbaring om een authentieke projectie van een 'stille' film uit onze diverse collectie met live piano improvisatie te beleven.
'Stille' cinema was, zelfs in zijn begindagen, zelden 'stil': weliswaar zonder woorden, maar zeker niet geluidloos. De projectie van een film werd ondersteund door geluidseffecten, commentaren of zelfs muziek met piano of een orkest. In feite gaat het idee om beeld en geluid te combineren terug tot de vroege geschiedenis van de cinema. Verschillende technische problemen moesten daarbij echter worden opgelost (synchronisatie van geluid en beeld, versterking en geluidskwaliteit) alvorens een soundtrack kon worden geproduceerd. De 'talkies' zelf ontwikkelde zich aan het eind van de jaren 1920, met sound on film, een formaat dat nadien de norm zou worden.
Sommige regisseurs voegden geluid toe aan een eens stomme film, om hem weer tot leven te brengen (zoals bij Chaplin's The Gold Rush, die zowel in een stomme als in een geluidsversie bestaat). In 2013 is dit een gangbare praktijk voor de vertoning van stomme films. Het is zeker niet de enige optie, want sommige cinematheken vinden dat er te veel met het originele materiaal wordt gedaan.
Tijdens de begindagen van de film werden de filmprojecties in ‘dream palaces,’ zoals de cinema’s toen werden genoemd, voorzien van geluidseffecten, van commentaar door een verteller of presentator (zoals de Japanse benshi) of van muzikale begeleiding met piano, en soms zelfs met een heus orkest.
Er waren en zijn dus heel wat mogelijkheden om "stille films" te vertonen en te begeleiden:
1. Absolute stilte
Ten tijde van de stille film kende deze optie al heel wat aanhangers. Maar... de keuze voor stilte die we vandaag in films kennen, heeft niets te maken met de gebruiken in de filmzalen van toen. Muziek had een functionele bestaansreden: in eerste instantie door bij te dragen aan het spektakel (bij de opening, de intermezzi of de begeleiding van de film) maar vooral ook door de storende geluiden van de projector en de zaal te overdekken. Een oude film zonder muziek bekijken is een grote uitdaging voor de kijkers van vandaag. Je kan dit uitproberen door enkele stille films op ons Youtubekanaal te bekijken. Onder #cinematekbecreative bieden we daarom dezelfde film in stilte en met een aantal verschillende soundtracks aan. Wie zich geroepen voelt mag ons nog steeds een eigen versie bezorgen!
2. Een vertolking van de historische partituur die bij de film hoort
Cineasten lieten soms heel duidelijke instructies na over de muzikale begeleiding van hun films. Een aantal filmhistorici & musicologen zijn fervente verdedigers van deze optie. Het zou toeschouwers een authentieke terugblik bieden op toenmalige composities. Helaas blijven zulke dure en tijdrovende reconstructies voorlopig uiterst zeldzaam.
3. Creatie van een hedendaagse soundtrack voor de film
Een festival, een retrospectieve, een verjaardag, een restauratie … Het zijn allemaal gelegenheden waarbij beroep kan gedaan worden op het talent van een vermaard componist en er dus een nieuwe partituur kan worden geschreven.
Sommige cinefielen en voorstanders van de historische aanpak uiten vurig kritiek op dit anachronisme. Musicologen of melomanen verwerpen dan weer het stereotypische karakter van optie twee. Maar een nieuwe soundtrack kan onze blik veranderen, een film reanimeren of zelfs zijn tijdloze karakter benadrukken!
Voor de dvd Belgische Avant-Garde gaven we zulke opdrachten aan avant-garde componisten. Op ons Youtube Kanaal vind je als voorbeeld: La Perle met soundtrack door Mireille Capelle.
Voor de documentaire over Marquis De Wavrin en bijhorende stille films componeerde Hughes Maréchal nieuwe muziek.
4. Selectie van een aantal toenmalige of klassieke stukken
Men kiest een aantal muziekstukken uit op maat van de filmvoorstelling. Ten tijde van de stille film, toen er voor de film nog geen partituur geschreven werd, werd dat vaker gedaan. Op die manier heeft het wat weg van een historische reconstructie, alleen houdt deze optie nogal wat risico’s in: men kan namelijk snel inadequaat, overdadig of artificieel overkomen. Bovendien hebben bestaande stukken vaak een eigen ontstaanscontext en eigen karaktertrekken die niet altijd ten dienste staat van het bewegend beeld.
5. Improvisatie
CINEMATEK kiest voor improvisatie
Pure improvisatie krijg je te horen wanneer de muzikant de film nooit eerder zag en hij of zij samen met het publiek voor de eerste keer de beelden te zien krijgt. Dat kan riskant zijn, maar het is tegelijk heel spannend voor een pianist. Aangezien de cinefiele begeleiders de films vaak kennen - of zich toch wat voorbereiden door de thema’s van de film of de leitmotivs vooraf na te lezen - gaat het veeleer om semi-improvisatie dan pure improvisatie.
Kortom, het is een hele kunst! De pianist richt zich telkens tot een ander publiek en dient zich aan te passen aan een steeds veranderende context. Zoals bij alle filmmuziek moet improvisatie tegelijk efficiënt en discreet zijn. Discreet, want een filmscore moet je niet beluisteren, die moet je louter horen. Efficiënt, want ze moet in harmonie zijn met het ritme en de ideeën van de film. De pianist bouwt op dat moment als het ware een brug tussen film en toeschouwers.
CINEMATEK kiest voor improvisatie.
Wij zijn één van de weinige zalen ter wereld waar je, gecombineerd met een live muziekbegeleiding, een dergelijk uniek en constant aanbod van stille films kan krijgen. 7 pianisten lossen elkaar bijna dagelijks af om zulke voorstellingen te kunnen aanbieden: Alain Baents, François Chamaraux, Hughes Maréchal, Hilde Nash, Stéphane Orlando, Noah Vanden Abeele en Jean-Luc Plouvier. Zij zorgen voor het evenementieel karakter van zeer dynamische filmvoorstellingen. De beelden worden — soms 100 jaar na datum – weer tot leven gebracht op het zilveren scherm.
Stille films inspireren nog steeds de hedendaagse film
De geluidsfilm ontwikkelde zich pas eind jaren ’20 ten volle, wanneer grote Amerikaanse studio’s tekenden voor het Sound on film systeem, hierbij wordt het geluid dat een beeld begeleidt, vastgelegd op de fotografische film en soms op de pellicule zelf. Deze techniek werd later de norm.
Daarnaast speelden ook de conversieprocessen van bioscoopzalen over de hele wereld een rol bij de ontwikkeling van geluidsfilm. De talkies, films waarin gesproken werd, veroverden van meet af aan de filmwereld. Sommige filmmakers componeerden achteraf zelf muziek en geluid om aan hun werk toe te voegen zoals Chaplin deed met The Gold Rush. Doorheen de filmgeschiedenis zullen filmmakers nog regelmatig de typische esthetiek van 'stille films' herinterpreteren. Denk bijvoorbeeld aan Wall-E van Andrew Stanton uit 2008, The Artist van Michel Hazanavicius uit 2011 of Wonderstruck van Todd Haynes uit 2017. De magie van 'Stille film' tonen we dan ook zowel in onze familieprogramma’s als in ons aanbod voor volwassenen.